Przeprowadzka radnego oznacza wygaszenie mandatu

Skutkiem zmiany miejsca zamieszkania przez radnego jest wygaśnięcie mandatu. Taką okoliczność musi stwierdzić rada w której wykonuje on swój mandat.

Możliwość sprawowania mandatu radnego jest pochodną przynależności do wspólnoty samorządowej w której ten mandat ma być wykonywany. Oznacza to, że prawo do bycia wybieranym w wyborach na radnego ograniczone jest cenzusem domicylu. Jest to konsekwencja obowiązywania założenia, że JST – gminy, powiaty, województwa – są wspólnotami samorządowymi (korporacjami mieszkańców). Dlatego też władza publiczna w danej JST wykonywana jest przez mieszkańców bezpośrednio (np. referendum lokalne) lub pośrednio (w Rzeczpospolitej Polskiej – organy stanowiąco-kontrolne i organy wykonawcze). Przy czym postanowienia Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego zobowiązują państwa -strony Karty do przyznania wiodącej roli w funkcjonowaniu samorządów radom lub sejmikom. Dlatego też ustawodawca ustanawiając cenzus domicylu w wyborach do organów stanowiąco-kontrolnych przyjmuje, że ich skład powinien być emanacją członków wspólnoty samorządowej – mieszkańców danej JST.

Na etapie wyborów fakt zamieszkiwania na terenie danej JST weryfikowany jest jedynie w sposób formalny. Terytorialna Komisja Wyborcza rejestrująca listę kandydatów na radnych przyjmując zgłoszenie kandydata sprawdza czy figuruje on w Centralnym Rejestrze Wyborczym jako mieszkaniec tej jednostki. Terytorialna Komisja Wyborcza nie ma kompetencji do weryfikowania czy zgłoszony kandydat w rzeczywistości zamieszkuje na terenie danej JST.

Obserwacja ta jest o tyle istotna, gdyż w praktyce dane zgromadzone w CRW nie zawsze odpowiadają rzeczywistości. Teoretycznie, to obowiązek zweryfikowania czy osoba ujmowana w CRW na terenie danej gminy w rzeczywistości zamieszkuje na jej terenie jest kompetencję wójta (burmistrza, prezydenta miasta), który dokonuje wpisu do rejestru. Warto także pamiętać, że dane zgromadzone w CRW nie mogą być wykorzystywane do realizacji innych zadań publicznych, niż wybory przeprowadzane na podstawie przepisów kodeksu wyborczego, np. dla celu w postaci weryfikacji prawa mieszkańca go udziału w procedurze budżetu obywatelskiego.

Kiedy decyduje rzeczywiste miejsce zamieszkania?

Logika oceny przynależności danej osoby do wspólnoty samorządowej zmienia się w momencie objęcia przez nią mandatu radnego właściwej JST. W przypadku radnych, którzy objęli mandat kwestie formalne w postaci ujęcia w CRW lub w innej ewidencji (np. rejestrze mieszkańców) nie mają znaczenia dla oceny czy wciąż dysponują oni prawem do bycia wybieranym. Stanowisko to można uznać za utrwalone w orzecznictwie sądów administracyjnych. W jednym z wyroków Naczelny Sąd Administracyjny[1] stwierdził, że:

Przynależność do wspólnoty samorządowej powstaje ex lege z chwilą zamieszkania na terenie określonej jednostki samorządu terytorialnego, bez względu na dopełnienie obowiązku meldunkowego. Uprawnienia do głosowania w wyborach samorządowych nie należy bowiem wiązać z dokonaniem czynności materialno-technicznej, jaką jest zameldowanie. Instytucja zameldowania ma bowiem charakter wyłącznie ewidencyjno-porządkowy. Nie można utożsamiać miejsca zamieszkania z miejscem zameldowania na pobyt stały, gdyż z czynnością zameldowania nie wiąże się nabycie jakichkolwiek praw bądź obowiązków.

Kluczowe jest uzasadnienie uchwały

Przepisy regulujące zasady i tryb wygaszania mandatu radnych JST uregulowane są w przepisach ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2408 z późn. zm.; dalej: k.w.). Przepis art. 383 § 1 pkt 2) k.w. przewiduje, że wygaśnięcie mandatu radnego następuje w przypadku utraty prawa wybieralności lub nieposiadania go w dniu wyborów. Tym samym regulacja ta ma zastosowanie do sytuacji w której radny przeprowadza się na teren innej JST, niż ta w której wykonuje swój mandat. Rzecz jasna chodzi o tylko takie stany faktyczne w których dochodzi do zmiany stałego miejsca zamieszkania polegającego na wyborze innego, nowego ośrodka w którym radny koncentruje swoje interesy życiowe. Ocena takiej zmiany wymaga oparcia się na indywidualnych i ocennych kryteriach. Sposób ich zastosowania wyjaśnia Wojewódzki Sąd Administracji w Łodzi[2]:

O miejscu zamieszkania dla określenia praw wyborczych decydują zatem dwie przesłanki faktyczne, które muszą wystąpić łącznie: przebywanie w znaczeniu fizycznym w określonej miejscowości pod oznaczonym adresem oraz zamiar stałego pobytu w tym miejscu. Na stałość pobytu w danej miejscowości wskazuje skupienie w niej życiowej aktywności, związanej z pracą czy rodziną, jednakże zamiar stałego pobytu ma charakter subiektywny, w związku z czym jego ustalenie może powodować trudności. Z tego powodu dla oceny miejsca stałego pobytu nie należy kierować się wyłącznie oświadczeniami osoby zainteresowanej. Konieczne jest też uwzględnienie okoliczności zewnętrznych mogących świadczyć o tym, że dana osoba rzeczywiście zamierza stale przebywać w tej miejscowości.

Rada stwierdza wygaśnięcie mandatu

Kompetencja do wygaszenia mandatu radnemu w związku ze zmianą jego miejsca zamieszkania jest zastrzeżona do wyłącznej właściwości rady lub sejmiku, w którym wykonuje on swój mandat. Źródłem tej kompetencji jest przepis art. 383 § 2 k.w. Organ stanowiąco-kontrolny przed podjęciem uchwały w sprawie wygaszenia mandatu zobowiązana jest do umożliwienia zainteresowanemu radnemu wypowiedzenia się w sprawie.

Sądy administracyjne podkreślają także, że konieczne jest odpowiednie uzasadnienie uchwały w sprawie stwierdzenia wygaśnięcia mandatu. Rada lub sejmik w istocie rzeczy powinna wyjaśnić w uzasadnieniu na jakich przesłankach faktycznych oparła swoje rozstrzygnięcie i konkretnie wskazać je w uzasadnieniu. NSA[3] wyjaśnia na tym tle, że:

Uchwała o wygaśnięciu mandatu radnego, podejmowana na podstawie art. 383 § 1 pkt 2 w związku z art. 10 § 1 pkt 3 lit. a kodeksu wyborczego, oparta jest na przesłance materialnej związanej z okolicznością o charakterze faktyczno-prawnym, tj. zamieszkaniem na terenie gminy. Zastosowanie tej przesłanki materialnej następuje po dokonaniu przez organ ustalenia w tym zakresie. Jest niewątpliwe, że uzasadnienie uchwały powinno zawierać to ustalenie oraz wyjaśnienie dokonania tego ustalenia. Organ powinien zatem zawrzeć w uzasadnieniu przebieg i rezultat postępowania wyjaśniającego w odniesieniu do zamieszkania radnego na terenie gminy.

Kontrola sądu administracyjnego

Podjęcie uchwały w sprawie stwierdzenia wygaśnięcia mandatu radnego podlega kontroli sądu administracyjnego. Radny, którego mandat został wygaszony może na podstawie art. 384 § 1 k.w. wnieść skargę do właściwego miejscowo WSA. Skarga taka musi być wniesiona w terminie 7 dni od dnia doręczenia uchwały, za pośrednictwem rady lub sejmiku, który podjął taką uchwałę. W przypadku wniesienia takiej skargi, wygaśnięcie mandatu następuje w momencie w którym uprawomocni się wyrok oddalający taką skargę.

Jakub Dorosz-Kruczyński